Η ένοπλη φάση του Μακεδονικού αγώνα ήταν μία σειρά συγκρούσεων μεταξύ κυρίως ελληνικών και βουλγαρικών ένοπλων σωμάτων που διεξήχθη από το 1904 ως το 1908 στην περιοχή της τουρκοκρατούμενης Μακεδονίας. Στην πραγματικότητα κράτησε, σε διάρκεια περισσότερο 40 χρόνια, από το 1870 έως το 1908 σε τρεις φάσεις.
α. Της προπαγανδιστικής δράσεως των ξένων κομιτάτων έως το 1897.
β.Της τρομοκρατικής δράσεως του Βουλγαρικού Κομιτάτου από το 1897 έως το 1904.
γ. Την ένοπλη του κυρίως Μακεδονικού Αγώνα από το 1904 έως το 1908.
Στην περίοδο που προηγήθηκε του ενόπλου αγώνα πραγματοποιήθηκαν αναρίθμητοι αντιστασιακοί αγώνες του Ελληνισμού της Μακεδονίας και προετοίμασαν το έδαφος για τους αγώνες των ελληνικών ανταρτικών σωμάτων.
Η δύναμη των κομιτατζήδων που δρούσαν την άνοιξη του 1903 σύμφωνα με τον D. Dakin έφτανε τις 90 συμμορίες που αντιστοιχούσαν σε 2.700άνδρες.
Το επίσημο ελληνικό κράτος μετά τον πόλεμο του 1897 λόγω εσωτερικών προβλημάτων και εξωτερικής πολιτικής έμεινε ουσιαστικά αμέτοχο στα τεκταινόμενα στη Μακεδονία. Από το 1904 αποφάσισε την προετοιμασία του ένοπλου αγώνα με την αποστολή δύο ανταρτικών σωμάτων, εξαιτίας της πίεσης της κοινής γνώμης και των δραματικών εκκλήσεων των κατοίκων της. Το πρώτο σημαντικό σώμα ήταν του Παύλου Μελά (Καπετάν Ζέζα), ο οποίος μεταδίδει πίστη και ενθουσιασμό στον ελληνικό πληθυσμό της Μακεδονίας, οργανώνει την άμυνα των χωριών με ομάδες κατοίκων, συγκροτεί επιτροπές και ανταρτικά σώματα, μέχρι την προδοσία και τον ηρωικό χαμό του στο χωριό Στάτιστα των Κορεστίων, από τον τουρκικό στρατό.
Η θυσία του αποτέλεσε το εγερτήριο κάλεσμα για τον αγώνα και ακολούθησε το Νοέμβριο του 1904 το σώμα του ανθυπολοχαγού Πεζικού Γεωργίου Κατεχάκη στον οποίο προσωρινά ανέθεσε την αρχηγία του αγώνα στο βιλαέτι Μοναστηρίου το Μακεδονικό Κομιτάτο. Η πυκνότητα και η αποστολή των σωμάτων αυξήθηκε το 1905 και οι επιτυχίες τους προκάλεσαν την οργή των τουρκικών αρχών ώστε να αυξήσουν τις καταδιωχτικές προσπάθειες εναντίων των Ελλήνων.
Οι πρώτες εκδηλώσεις αυτοάμυνας πραγματοποιήθηκαν στην περιοχή της Καστοριάς το 1901 με την οργάνωση του πληθυσμού από τον ιεράρχη Γερμανό Καραβαγγέλη και τη δράση ντόπιων ανταρτικών σωμάτων, όπως του Κώττα, του Καπετάν Βαγγέλη, του Καραλίβανου και άλλων. Παράλληλα άρχισε η πρώτη συστηματική οργάνωση στο βιλαέτι Μοναστηρίου από τον πρόξενο Σταμάτιο Κιουζέ – Πεζά και στη συνέχεια από τον Μακεδονομάχο Ιωνα Δραγούμη.
Το φωτογραφικό άλμπουμ περιέχει 23 φωτογραφίες Μακεδονομάχων. Πρόκριτοι, ιερείς, δάσκαλοι, γιατροί, δικηγόροι, έμποροι, κτηματίες σχημάτισαν τοπικές εθνικές επιτροπές, με σκοπό την αφύπνιση του ελληνισμού και τον επηρεασμό της κοινής γνώμης.
Πληροφορίες και κατάλογοι ονομάτων Μακεδονομάχων της πόλεως Κοζάνης, Σερβίων, Βελβεντού και χωριών του Νομού βλέπε στο Παπαϊωάννου, Λ. (1984). Ο Μακεδονικός αγώνας στους Καζάδες Κοζάνης & Σερβίων. Θεσαλονίκη, Σύνδεσμος Γραμμάτων και Τεχνών Ν. Κοζάνης. Χρησιμοποιήθηκαν πληροφορίες επίσης από τα παρακάτω έντυπα:
(Μόδης, Γ. (1967). Μακεδονικός Αγών και η Νεώτερη μακεδονική ιστορία. Θεσσαλονίκη, Εταιρεία Μακεδονικών Σπουδών, Μαζαράκης-Αινιάν, Ιωάννης Κ, (1981). Ο μακεδονικός αγώνας Αθήνα : Δωδώνη.