Τεκμήριο Χ76 - ΘΕΟΦΙΛΟΣ ΚΟΡΥΔΑΛΛΕΑΣ – ΜΙΧΑΗΛ ΨΕΛΛΟΣ

Τὸ φιλοσοφικὸ χειρόγραφο ἀντιγράφηκε στὰ Βρανιανὰ τῶν Ἀγράφων ἀπὸ
τὸν ἱερομόναχο Ἀναστάσιο Γόρδιο (ὡς λαϊκὸ ἀκόμη Ἀλέξιο) κατὰ τὰ
μαθήματα τοῦ Εὐγενίου Γιαννούλη τὸ 1675. Στὴ συνέχεια, ὁ Γόρδιος δώρισε
τὸ χειρόγραφο στὸν ἱερόπαιδα Νικόλαο τὸ 1683.
(φ. 1 r -42 r ) ΘΕΟΦΙΛΟΣ ΚΟΡΥΔΑΛΛΕΑΣ, Ὑπομνήματα στὴ Λογικὴ τοῦ Ἀριστοτέλη. –
(φ. 1 r -13 r ) «Τοῦ σοφωτάτου καὶ λογιωτάτου κυρίου Θεοφίλου τοῦ
Κορυδαλλέως (ἑξῆς ἐρυθρόγραφο:) Σύνοψις τοῦ Περὶ κατηγοριῶν
βιβλίου». Ἀρχ. Ἔστι μὲν συγγραφεὺς τῆς περὶ κατηγοριῶν βίβλου ὁ
Ἀριστοτέλης, ἕλλην δὲ τὸ γένος. Τέλ. Οἷον, τὸν κίονα ἡ βάσις, καὶ οἱ
κίονες, τὰ ἐπικείμενα βάρη. – (φ. 14 r -19 v ) «Σύνοψις τοῦ περὶ ἑρμηνείας
βιβλίου». Ἀρχ. Ζητεῖται δὲ ἐκ μέρους τῆς ὕλης, εἰς ἀπεργασίαν
συλλογισμῶν, καὶ τῶν ἄλλων λογικῶν ὀργάνων. Τέλ. Δηλώσει ταῦτα
τρανῶς τὸ ἐφεξῆς διάγραμμα [ἀκολουθεῖ διάγραμμα]. – (φ. 20 r -31 r )
«Σύνοψις περὶ συλλογισμοῦ ἐκ τῶν προτέρων ἀναλυτικῶν». Ἀρχ.
Ἐπιγράφεται μὲν ἡ πραγματεία ἀπὸ τῆς ἀναλύσεως, ἀναλυτικά. Τέλ.
Οἷά εἰσὶ τὰ τεκμήρια, ἅπερ ἀντιστρέφει πρὸς τὰς οἰκείας αἰτίας. – (φ.
31 r -38 r ) «Ὕστερα ἀναλυτικά ἐκ τῶν περὶ ἀποδείξεως βιβλίων». Ἀρχ.
Ἔστι δὲ τὸ περὶ οὗ ὁ λόγος ἐπὶ τῆς προκειμένης πραγματείας ἡ
ἀπόδειξις. Τέλ. Οὐ προσλαμβάνεται ἐν τῷ ὁρισμῷ πάντα, ὅτι
περιέχεται ἐν τῷ προσεχεῖ γένει. – (φ. 38 v -42 r ) «Σύντομος ἔκθεσις περὶ
σοφιστικῶν ἐλέγχων». Ἀρχ. Γένη μὲν τῶν ἐπιχειρημάτων, οἷς ἐν τῷ
διαλέγεσθαι χρώμεθα τέσσαρα, διδασκαλικόν, διαλεκτικόν,
πειραστικόν, καὶ ἐριστικόν. Τέλ. Τῷ συνετιστικῷ φωτὶ ὁδηγούμενος, τῆς
ἐνυποστάτου, καὶ πηγαίας σοφίας ᾖ [πρέπει δόξα πᾶσα παρὰ πάντων,
εἰς αῖῶνα τὸν ἅπαντα, ἀμήν]. – Πρόκειται γιὰ διασκευὴ τῶν

κορυδαλλικῶν ὑπομνημάτων τῆς Λογικῆς, πιθανῶς ἀπὸ τὸν Εὐγένιο
Γιαννούλη, δάσκαλο τοῦ βιβλιογράφου Ἀναστασίου Γορδίου.
(φ. 49 r -58 r ) ΜΙΧΑΗΛ ΨΕΛΛΟΣ, Συνοπτικὸν σύνταγμα φιλοσοφίας. (49 r ) Τίτλος
(ἐρυθρόγραφος): «Διδασκαλία σύντομος καὶ σαφεστάτη, περὶ τῶν
δέκα κατηγοριῶν, καὶ τῶν προτάσεων καὶ τῶν συλλογισμῶν, περὶ ὧν
τίς προδιδαχθεὶς εἰς πᾶσαν μὲν καὶ ἄλλην ἐπιστήμην καὶ τέχνην,
ἐξαιρέτως δὲ εἰς ῥητορείαν εὐκόλως ἐμπορεύσεται· τόδ’ ὑπερτίμου
καὶ ὑπάτου τῶν φιλοσόφων κυροῦ Μιχαὴλ τοῦ Ψελλοῦ». Ἀρχ. [Καὶ
διαβολῆς τὸ προοίμιον] Ἐπειδή τισιν, οὐκ οἶδ' ὅθεν εἰπεῖν, τὴν τῆς
διαλεκτικῆς ἐπιστήμης δραστήριον δύναμιν. Τέλ. Αἱ ἀντιφατικαὶ
μερίζουσι τὴν ἀλήθειαν καὶ τὸ ψεῦδος ἐπὶ παντὸς χρόνου καὶ πάσης
ὕλης. Βλ. ἄλλα ἕξι χειρόγραφα τοῦ ἔργου ( ΜΠΤ 146 , Μεγ. Λαύρας Λ
107 (μέρος), Barb. gr. 164 (ἀποσπ.) , Πατρ. Ἱεροσολύμων 106, Marc.
gr. 524 , Vat. Reg. gr. 116 ) στὸ https://cagb-db.bbaw.de/register/andere
Werke.xql?id=w27033a49-09fb-41 bb-9746-241f9e362842.
(φ. 58 v -60 r ) <ΜΙΧΑΗΛ ΨΕΛΛΟΣ;>, «Περὶ τῶν τριῶν σχημάτων καὶ ὅλως περὶ
συλλογισμῶν ἀποσημείωσις». Ἀρχ. Συλλογισμός ἐστι λόγος, ἐν ᾧ
τεθέντων τινῶν ἕτερόν τι τῶν κειμένων ἐξ ἀνάγκης συμβαίνει τῷ
ταῦτα εἶναι. Τέλ. Καὶ περὶ μὲν τῶν τριῶν σχημάτων ἀρκείσθω ταῦτα.
Τέλος. Τὸ αὐτὸ κείμενο καὶ στὸν κώδ. ΜΠΤ 146, φ. 37 v -39 r · βλ. καὶ
https:// cagb-db.bbaw.de/handschriften/handschrift.xql?id=6543
(φ. 67 r -76 r ) ΘΕΟΦΙΛΟΣ ΚΟΡΥΔΑΛΛΕΑΣ, Σύνοψις εἰσαγωγικωτέρα εἰς γεωγραφίαν
καὶ πρότερον εἰς θεωρίαν σφαιρικήν. – (φ. 67 r ) Ἐπιστολὴ Θεοφίλου
Κορυδαλλέως πρὸς τὸν [Βλάσιο] Σκαρλάτο, ἀχρον., ἐπίτιλη,
ἀνυπόγραφη. Τίτλος: «Σκαρλάτῳ τῷ πανευκλεῒ ἀνδρὶ λογίῳ τε, καὶ
εὐγενεστάτῳ, Θεόφιλος ὁ Κορυδαλλεύς». Ἀρχ. Δόγμα οὐχ ἧττον ἢ
παλαιὸν αἷς ἔργον ψυχαῖς ἡ κάλλους τοῦ νοεροῦ θεωρία. Τέλ. Εἴ τις
εὐθυμῶν ἐῤῥωμένως τὸ λαμπρότατον κλέος ἑλλήνων, τῶν ποτὲ
εὐδαιμόνων, οὐχ ἧττον, ἢ καὶ σοφῶν. – (φ. 67 v ) «Προοίμιον». Ἀρχ.
Πλάττει ταῖς μούσαις ὁ φυσικὸς μῦθος συμπεπλεγμέναις μίαν μετ’
ἄλλην νὰ κάμνουσι χορόν. – (φ. 67 v -76 v ) «Σύνοψις εἰσαγωγικωτέρα εἰς
γεωγραφίαν, καὶ πρότερον εἰς θεωρίαν σφαιρική συγγραφεῖσα ἀπὸ
φωνῆς τοῦ σοφωτάτου Θεοφίλου τοῦ Κορυδαλλέως». Ἀρχ.
Ἀπαρίθμησις, καὶ τάξις τῶν μερῶν τοῦ κόσμου. Τέλ. Ἡ σύνοδος τῶν
καλῶν εἶναι καλὴ μετρίως τῶν κακῶν εἶναι πολλὰ κακή. – Τὸ αὐτὸ
κείμενο καὶ στὸν κώδ. Μουσείου Μπενάκη 93 (ΤΑ 250), φ. 8 r -21 v ·
Εὐριδίκη Λάππα-Ζιζήκα – Ματούλα Ρίζου-Κουρουποῦ, Κατάλογος
ἑλληνικῶν χειρογράφων τοῦ Μουσείου Μπενάκη (10ος-16ος αἰ.),
Ἀθήνα 2017 [ἠλεκτρ. ἔκδοση], σ. 328 [ἔντυπη ἔκδ., Ἀθήνα 1991]. Γιὰ
τὸ κείμενο βλ. Β. Ι. Τσιότρας, Ἡ ἐξηγητικὴ παράδοση τῆς
Γεωγραφικῆς ὑφηγήσεως τοῦ Κλαυδίου Πτολεμαίου. Οἱ ἐπώνυμοι
σχολιαστές, διδακτ. διατριβή, Θεσσαλονίκη 1999, σ. 232-242· ὁ ἴδιος,
«Τρεῖς ἀνέκδοτες ἐπιστολὲς τοῦ Θεοφίλου Κορυδαλλέως καὶ οἱ
ἀριστοτελικὲς πηγές τους», Ὁ Ἐρανιστὴς 24 (2003) 11-12· πβ. ὁ ἴδιος,

«Κλαύδιος Πτολεμαίος και Θεόφιλος Κορυδαλλεύς: Τα αστρολογικά
κείμενα», Σιναϊτικά Ανάλεκτα, τ. Α΄, Αθήνα 2002, σ. 171-208.
(φ. 76 r -78 v ) ΘΕΟΦΙΛΟΣ ΚΟΡΥΔΑΛΛΕΑΣ, «Περὶ ἀστρολάβου». Ἀρχ. Ἀστρόλαβον
καλεῖται τὸ κατ' ἐπίπεδον στρογγύλον τοῦ οὐρανοῦ. Τέλ. Καὶ βλέπε
τὴν μέθοδον εἰς τὰ πρωτήτερα μαθήματα. Τέλος. Ἔκδ. Β. Τσιότρας,
«ἡ Ἀνέκδοτη πραγματεία Περὶ ἀστρολάβου τοῦ Θεοφίλου
Κορυδαλλέως»,Ὁ Ἐρανιστὴς 22 (1999) 5-28.
(φ. 79 r -80 r ) «Τῆς λογικῆς λέξες διὰ τῆς ἀῤῥαβικῆς βίβλου». Πρόκειται γιὰ
ὅρους τῆς λογικῆς ἑλληνιστὶ καὶ ἀραβιστί. Προηγοῦνται ὀνομασίες τῶν
κύκλων (ἑλληνιστί-ἀραβιστί) ὑπὸ τὸν τίτλο «Οἱ κύκλοι».

Ὕλη Χαρτὶ ὑπόλευκο, μετρίως σκληρό-τραχύ-χοντρό, πυκνότατες ὑδατογραμμές, ἐνίοτε
λεπτότερο. Τὰ φ. 67-82 ἀπὸ τουρκικὸ χάρτη (στιλπνό, σχετικὰ σκληρό-χοντρὸ
χαρτί). Χαράκωση: Leroy 40D1, στὸ verso, γραφὴ ἐπὶ γραμμῆς χαράκωσης.
Ὑδατόσημα δυσδιάκριτα· διακρίνονται μόνον α) ἀντίσημο τριφυλλιοῦ μὲ
γράμματα Μ Μ, β) θυρεὸς μὲ σταυρὸ κὰι ἐπίστεψη κορώνας, γ) κορώνα μὲ
ἐπίστεψη ἀστέρος, ὑπεράνω ἡμισέληνος.
Τχ 1´8–1 (VI· τὸ 1 ο φύλ. ἐπικολλημένο στὸ ἔσω πρόσθιο κάλυμμα, τὸ 8 ο φύλ.
ἀπσχισμένο), 7´8 (56), 1´4 (60), 1´6 (66), 2´8 (82), 1´10 (91· τὸ 10 ο φύλ.
ἐπικολλημένο στὸ ἔσω ὀπίσθιο κάλυμμα). Δὲν ἀριθμοῦνται τεύχη. «Παραπομπὲς»
πάντοτε στὸ verso, ἐνίοτε καὶ στὸ recto. Ἀρίθμηση φύλλων: στὴν ἄνω δεξιὰ γωνία
ἑκάστου recto, μὲ ἀραβ. στοιχεῖα, ἀπὸ νεώτερο χέρι, μὲ μολύβι. Ἄγραφα: φ. Ι r -VI v
(πλὴν δοκ. κονδυλίου), 13 v , 42 v -48 r , 60 v -66 v , 80 v -90 v , 91 r (πλὴν δοκ. κονδυλίου), 91 v .
Διακ. Στὸ φ. 1 r δύο ἐπίτιτλα πλοχμοειδῆ ἡμίσεα σὲ μαῦρο, ἑκατέρωθεν τοῦ τίτλου. Ἁπλὰ
Πρωτογράμματα καὶ Ἀρχικά, καθὼς καὶ τίτλοι κεφαλαίων, ἐρυθρόγραφα ἀλλὰ καὶ
σὲ μελάνι κειμένου. Διαγράμματα καὶ σχήματα Λογικῆς καὶ συλλογισμῶν στὰ
περιθώρια ἐρυθρόγραφα.
Σημ. Στὸ φ. 1 r (κάτω ὤα, κτητορικὸ σημ.): ἐκ τῶν τοῦ Θεοφίλου διακόνου τοῦ Βεῤῥοίας
τοῦ γενομένου [γενομένου διαγραμμένο] ὕστερον ἐπισκόπου Σερβίων.
– Στὸ φ. 42 r (βιβλιογραφικὸ σημ.): Ἐν Ἀγράφοις. Ἡ μὲν λογικὴ αὕτη πραγματεία,
κατὰ πεῦσιν, κ(αὶ) ἀπόκρισιν ἐξεδόθη πρότερον ἐν Ἀθήν(αις) παρὰ τοῦ λογιωτάτου
ἡμ(ῶν), (καὶ) σοφωτάτου διδασκάλου, κυροῦ Θεοφίλου τοῦ Κορυδαλλέ(ως),
ὕστερον (δὲ) ἡμεῖς μονοπροσώπ(ως) ἐξεθέμεθα σὺν θ(ε)ῷ, ἐν τῇ ἀνηλίῳ, κ(αὶ)
σκοτεινῇ Γούβᾳ τ(ῶν) ἐν Ἀγράφοις Βρανιαν(ῶν). κατὰ τὸ ͵αχοε ον ἔτος τὸ σωτήριον,
δεκεμβρίου κ ῃ . ὁ ἐξ Αἰτωλίας Εὐγένιος ὁ Ἰωαννούλιος ἱερομόναχος. Ἐγράφη παρ’
ἐμοῦ Ἀλεξίου μαθητοῦ τοῦ σοφωτάτου διδασκάλου Εὐγενίου τοῦ Ἰωαννουλίου
κατὰ τὸ ͵αχοε ον ἔτος ἀπὸ Χριστοῦ (στὴ συνέχεια, κατωτέρω, ἀπὸ τὸ χέρι τοῦ
Γορδίου) + ἡ παροῦσα λογικὴ πραγματεία ἐξέδοτο παρὰ τοῦ σοφωτάτου κ(αὶ)
λογιωτάτου κυρίου Θεοφίλου τοῦ Κορυδαλλέ(ως) ἐν Ἀθήναις τὸ πρῶτον κατ’
ἐρώτησιν καὶ ἀπόκρισν πρὸς τοὺς ἐκεῖσε φοιτῶντας αὐτῷ νέους. ὕστερ(ον) δὲ
ἐκτέθη(ται) οὕτω μονοπροσώπ(ως), παρὰ τοῦ σοφωτάτου διδασκάλου κ(αὶ)
ἡμετέρου πνευματικοῦ π(α)τρ(ὸ)ς Εὐγενίου τοῦ ἐξ Αἰτωλίας εἰς τὰ Βρανιανὰ τ(ῶν)
Ἀγράφων.
– Στὸ φ. 48 v (βιβλιογραφικὸ σημ.): + Καὶ ταῦτα Νικόλαε χαίρειν σοι λέγει. Στίχοις
ἰάμβοις ὧδά πως ἐν τῷ τέλει.

Ἐμοῦ πόνος μὲν γραφικῷ πέλει νόμῳ,
Σὸν κτῆμα δ’ ὦ φίλτατε φιλίας νόμῳ.
Κἂν εὐτελὲς δὲ, καινὸν οὐδὲν, ὡς; δέον.
Γεωργικοῦ γὰρ ὕδατος δὸς καὶ πλέον: —
͵αχπγ΄ βογδρομιῶνος, ϛ ῃ φθίνοντος.
Ἀναστάσιος

– Στὸ φ. Ι r (δοκίμια κονδυλίου καὶ κτητορ. Σημ.): ἄραις μπάραις κουκουνάρ[αις]
(απὸ κάτω) Δημήτριος Νικολάου τῶν ἐκ νύσου ἄνδρου (ἀπὸ κάτω) ὃς ἐὰν λυσσῃ
τῶν ἐντολῶν τούτων· στὸ ἴδιο φύλλο ἀριθμητικὲς πράξεις, ὅπως καὶ στὸ φ. Ι v .
– Στὸ φ. IΙ r (χέρι 18ου αἰ.): οὐδέν ἄλλο τοῦ λογικοῦ πρός εὐδοκίμησιν. ἤ τό ζητεῖν
σαφήνειαν κ(αί) ἀπόδειξιν σύντομον. ὥστε οὔτε παλαιοτέρων, οὔτε τῶν νεοτέρων
ἑνί τού τούτων προσκοληθῆναι, ἀλλ’ ὅπου τό σύντομον κ(αί) σαφηνεῖζον, ἐκεῖ καί
προσάψειτο.
– Στὸ φ. 91 r (δοκίμια κονδυλίου): χρημάτων φροντίσας κ(αὶ) μὴ μαθημάτων τὰ
γ(ὰρ) χρήματα φέρουσιν μαθήματα· (ἀπὸ κάτω) Ἰω[άννης] Χρυσάνθου· (ἀπὸ κάτω
ὑπογραφή) Δημήτριος· (απὸ κάτω) ἀδιευκρίνιστη ὑπογραφή· (ἀπὸ κάτω) τὸν κακό
σου τὸν καιρὸν σ ένα μπάλον μαδεμένον ὁπου το γραψεν δρέ[…].
Στχ. Ἀρχική, νεωτερική· σκληρὸς συμπιεσμένος χάρτης καλυμμένος ἀπὸ ἐρυθροκάστανο
δέρμα. Διαστάσεις: 207´150 χιλ. Χαράκωση ἐπὶ τῶν καλυμμάτων ἁπλή: ἐπάλληλα
ὄρθια ὀρθογώνια, στὸ μέσον ρόμβος μὲ φυτικὸ διάκοσμο. Ράχη ἐλαφρῶς καμπύλη,
τρία πραγματικὰ σηκώματα. Ἴχνη ἀπὸ δύο θηλυκωτήρια στὰ ἄκρα τῶν δύο ἔσω-
ἔξω καλυμμάτων. Φθαρμένες γωνίες των καλυμμάτων, σχισμὴ στὸ δέρμα τῆς ράχης
(κάτω). Στὸ ἄνω μέρος τῆς ράχης, ἐτικέτα: ΛΟΓΙΚΗ | ΚΟΡ[Υ]Δ. Στὸ κάτω μέρος
τῆς ράχης λευκὴ ἐτικέτα (ταξινόμηση 2004): Χ 76. Ἐπὶ τῶν καλυμμάτων καὶ τῆς
ράχης (κάτω μέρος), σὲ ὅλο τὸ πλάτος, διαφανὴς κολλητικὴ ταινία, περαιουμένη
στὰ ἔσω καλύμματα (ταξινόμηση 2004). Στὸ ἔσω πρόσθιο κάλυμμα (ἄνω δεξιά)
ἐπικολλημένη ἐτικέτα: ΑΝΑΓΝΩΣΤΗΡΙΟΝ | ΚΟΖΑΝΗΣ | Χ ἀριθ. 75 (Χ καὶ 75 μὲ
μελάνι, τὰ λοιπὰ στοιχεῖα ἔντυπα). Ἀπὸ κάτω καλυμμένος ἀριθμός (ἐρυθρὸ μελάνι).
Κατ. Πολὺ καλή· ἐπιμελημένο χειρόγραφο. Λίγη ὑγρασία στὰ πρῶτα φύλλα (ἄνω) καὶ
ἐλάχιστες ὀπές.